اینترنت طبقاتی یعنی چه و چرا نگران‌کننده است؟

اینترنت طبقاتی یا اینترنت سطح‌بندی‌شده، به مدلی از دسترسی گفته می‌شود که در آن، کاربران جامعه بر اساس معیارهایی مانند شغل، سن، تحصیلات، جایگاه اجتماعی یا وابستگی نهادی، به سطح متفاوتی از اینترنت دسترسی دارند. برخی می‌توانند بدون فیلتر از یوتیوب و منابع جهانی استفاده کنند، در حالی که دیگران حتی برای دسترسی به یک سرویس ساده نیازمند فیلترشکن هستند.

در این مدل، اصل برابری در دسترسی به اطلاعات که در حقوق بین‌الملل و اصول دموکراتیک پذیرفته شده، به نفع منافع گروهی خاص کنار گذاشته می‌شود. این رویکرد، نه‌تنها بی‌طرفی شبکه را نقض می‌کند، بلکه سنگ‌بنای شکل‌گیری تبعیض سیستماتیک دیجیتال در سطح جامعه است.

نشانه‌های اینترنت طبقاتی در ایران

طرح‌هایی مانند «منطقه آزاد سایبری»، «اینترنت ویژه کسب‌وکارها»، «اینترنت اضطراری» و حتی «گشایش دانشگاه صنعتی شریف» که در آن دانشجویان و اساتید به ۷ سطح مختلف دسترسی اینترنتی تقسیم شدند، دیگر فقط ایده نیستند، بلکه مراحل اولیه‌ی پیاده‌سازی عملی اینترنت طبقه‌بندی‌شده هستند. در کنار این‌ها، دسترسی برخی نهادها، پزشکان، اعضای هیئت علمی، فریلنسرها و اتحادیه‌های خاص به اینترنت بدون فیلتر و پرسرعت، تبدیل به رویه‌ای نهادینه‌شده شده است.

هم‌زمان، نهادهایی مانند انجمن بلاک‌چین و سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، در تلاش برای جمع‌آوری لیست‌های آی‌پی برای دسترسی ویژه هستند. این فرآیند، به‌جای اعتراض به فیلترینگ، عملاً به رسمیت شناختن و تسهیل تبعیض دیجیتال است؛ مسیری که به شکاف عمیق‌تر بین «مردم عادی» و «گروه‌های ممتاز» منجر می‌شود.

تبعات اجتماعی، حقوقی و اقتصادی اینترنت طبقاتی

شکاف اجتماعی و انحصار اطلاعات

اینترنت طبقاتی، دسترسی به منابع دانش، آموزش، بازارهای کاری و مشارکت مدنی را به گروهی محدود می‌کند. عموم مردم از اطلاعات باارزش محروم می‌شوند، در حالی که نخبگان خاص یا نهادهای حکومتی از امتیازات انحصاری برخوردارند. این پدیده در بلندمدت به تضعیف انسجام اجتماعی، افزایش نارضایتی و کاهش اعتماد عمومی منجر می‌شود.

نقض آشکار اصول حقوقی

در هیچ‌یک از قوانین داخلی، اصل تفکیک دسترسی اینترنتی به رسمیت شناخته نشده است. بر اساس حقوق عمومی، برخورداری برابر از خدمات عمومی یک اصل پایه‌ای است. در سطح بین‌المللی نیز، حق دسترسی آزاد به اطلاعات و نبود تبعیض، از حقوق بنیادین بشر شناخته می‌شود. بنابراین، اینترنت طبقاتی غیرقانونی، ناقض حقوق بشر و فاقد شفافیت مرجع تصمیم‌گیری است.

فساد، رانت و بازار سیاه اینترنت

وقتی دسترسی به اینترنت آزاد تنها برای گروه‌های خاص ممکن باشد، بازاری سیاه برای خرید و فروش مجوز، آی‌پی یا حتی اکانت‌های تاییدشده شکل می‌گیرد. هیچ مرجعی مشخص نمی‌کند چرا فلان صنف یا شخص باید از اینترنت پرسرعت استفاده کند و دیگری نه. این وضعیت بستری برای فساد اداری و سوءاستفاده است.

تضعیف اقتصاد دیجیتال و استارتاپ‌ها

فناوری دیجیتال، نیازمند دسترسی سریع، باز و برابر است. استارتاپ‌ها، فروشگاه‌های آنلاین و فریلنسرها بدون اینترنت آزاد، در رقابت منطقه‌ای و جهانی بازنده‌اند. اینترنت طبقاتی مسیر رشد را مسدود می‌کند و فقط به نفع چند نهاد یا شرکت بزرگ عمل خواهد کرد.

آینده مبهم فضای دیجیتال ایران

وزارت ارتباطات مدعی است طرح‌هایی مانند منطقه آزاد سایبری برای «تسهیل محتوا» یا «دور زدن تحریم‌ها» هستند. اما منتقدان هشدار می‌دهند که این طرح‌ها در عمل به ایجاد نسخه‌های لوکس از اینترنت برای گروهی خاص ختم شده‌اند، در حالی که مردم عادی با اینترنت کند، فیلترشده و ناپایدار سر و کار دارند.

پیش‌شرط استفاده از اینترنت ویژه، احراز هویت و اعتبارسنجی کامل است. این یعنی حتی گروه‌های برخوردار هم در فضای اینترنتی تحت کنترل و نظارت شدید قرار می‌گیرند. در بلندمدت، فیلترینگ عادی‌سازی می‌شود، مطالبه‌گری عمومی ضعیف‌تر خواهد شد، و نهایتاً امکان حذف کامل VPNها و بسته‌شدن فضای دیجیتال برای عموم فراهم می‌گردد.

فناوری‌های نوین و خطر تعمیق تبعیض

با ظهور تکنولوژی‌هایی مانند اینترنت 6G، هوش مصنوعی و شبکه‌های محتوایی بومی، امکان پیاده‌سازی کنترل شدیدتر و تفکیک سطحی بیشتر فراهم شده است. این فناوری‌ها، اگر در بستر نابرابر به‌کار گرفته شوند، نه‌تنها فرصت‌ها را افزایش نمی‌دهند، بلکه به ابزاری برای سرکوب، نظارت و تشدید شکاف دیجیتال بدل خواهند شد.

آیا دنیا هم اینترنت طبقاتی دارد؟

مدافعان این مدل می‌گویند که در کشورهای دیگر هم سطح دسترسی افراد به اینترنت متفاوت است. اما این یک مغلطه است. تفاوت دسترسی در دنیا بر اساس نیازهای واقعی، محتوای مناسب سن، یا موقعیت کاری تعریف می‌شود، نه برای سانسور، محدودیت یا امتیازدهی سیاسی. هیچ کشوری غیر از چین و کره شمالی، اینترنت را به صورت طبقه‌محور و با محوریت تبعیض در اختیار مردم قرار نمی‌دهد.

راهکارهایی برای جلوگیری از نابرابری دیجیتال

• شفاف‌سازی فوری سیاست‌ها و طرح‌ها توسط وزارت ارتباطات

• تدوین قانون جامع برای حفظ برابری دسترسی

• افزایش نظارت عمومی و رسانه‌ای بر روند تخصیص دسترسی

• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اینترنتی مناطق محروم

• استفاده از فناوری‌های متن‌باز و کامیونیتی‌محور برای افزایش عدالت ارتباطی

• تربیت و آموزش کاربران برای مطالبه‌گری فعال و آگاهانه

نتیجه‌گیری: دیوار کجی که باید از ریشه متوقف شود

اینترنت طبقاتی فقط یک مدل فنی نیست؛ نماد یک رویکرد اجتماعی-سیاسی است که به جای اعتماد به مردم، بر اساس قیم‌مآبی و انحصارطلبی ساخته شده. این دیوار، از ابتدا کج گذاشته شده و اگر امروز جلوی آن گرفته نشود، در آینده‌ای نزدیک به فروپاشی آزادی اطلاعات و اعتماد عمومی ختم خواهد شد.

در نهایت، دسترسی به اینترنت حق همگانی است، نه امتیاز گروهی. اگر آزادی دسترسی به اطلاعات را از مردم بگیریم، نه‌تنها جامعه را فقیرتر می‌کنیم، بلکه زمینه بی‌ثباتی و اعتراضات جدی‌تر را فراهم خواهیم کرد.

سوالات متداول درباره اینترنت طبقاتی

تفاوت اینترنت طبقاتی و اینترنت آزاد چیست؟

در اینترنت آزاد، همه به اطلاعات برابر دسترسی دارند؛ اما در اینترنت طبقاتی، این دسترسی بر اساس معیارهایی مانند شغل یا موقعیت اجتماعی محدود می‌شود.

آیا اینترنت طبقاتی تأثیر منفی دارد؟

بله. تعمیق شکاف اجتماعی، کاهش نوآوری، فساد، کنترل شدید و افت اعتماد عمومی از جمله آثار منفی آن است.

چه کشورهایی اینترنت طبقاتی دارند؟

مدل‌هایی مشابه تنها در کشورهایی چون چین و کره‌شمالی دیده شده؛ حتی در آنجا نیز دسترسی برای عموم مردم شدیداً محدود است.

📢 شما چه فکر می‌کنید؟ نظراتتان را با ما و دیگران به اشتراک بگذارید تا گفتمان برابری دیجیتال تقویت شود.